Η σχέση διαφάνειας και λογοδοσίας

Του Νίκου Ταμπακίδη
Πρώην δημάρχου Αγίων Αναργύρων
Πρώην γ.γ. Περιφέρειας Ιονίων Νήσων

Ο όρος «διαφάνεια» αναφέρεται στην ιδιότητα ορισμένων υλικών να επιτρέπουν στο φως να διαπερνά τη μάζα τους. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να δούμε σώματα που βρίσκονται μέσα ή πίσω από το διαφανές υλικό. Για το χώρο της Διοίκησης αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να παρατηρήσουμε με λεπτομέρεια όλα τα στοιχεία λειτουργίας ενός διοικητικού μηχανισμού.
Είναι προφανές πως αν πολίτες και κοινωνικοί φορείς δεν έχουν (ελεύθερη) πρόσβαση σε όλα τα λειτουργικά στοιχεία της Δημόσιας Διοίκησης, ο ουσιαστικός έλεγχος των διοικητικών δομών και των επικεφαλής πολιτικών προσώπων είναι αδύνατος.

Η ελεύθερη (και ανεμπόδιστη) πρόσβαση σε στοιχεία Διοίκησης, δεν είναι η μοναδική προϋπόθεση ουσιαστικής διαφάνειας. Μπορεί να θεωρούμε αυτονόητο ότι όταν αναφερόμαστε σε στοιχεία εννοούμε «έγκυρα και αξιόπιστα στοιχεία», αλλά ο ενοχλητικός όρος «Greek Statistics» που χρησιμοποιήθηκε σκωπτικά πριν λίγα χρόνια από Ευρωπαίους αξιωματούχους και τα διεθνή Μέσα Ενημέρωσης, πρέπει να μας θυμίζει ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο. Συνεπώς, είναι απαραίτητη η ύπαρξη λειτουργιών και μηχανισμών που ελέγχουν την ορθότητα των στοιχείων που μας διαθέτουν οι δημόσιες υπηρεσίες όλων των επιπέδων.

Μια άλλη σημαντική παράμετρος για τη διαφανή διακυβέρνηση, είναι η σαφήνεια και η απλότητα των στοιχείων που δίνονται στη δημοσιότητα. Όσο πιο πολύπλοκη γίνεται η ανθρώπινη κοινωνία και οι οικονομικές δοσοληψίες, τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη εννοιολογικής καθαρότητας και απλότητας των στοιχείων. Με αφορμή την απώλεια τεράστιων ποσών των αποθεματικών των ασφαλιστικών Ταμείων από την αγορά «δομημένων ομολόγων», πληροφορηθήκαμε πριν λίγα χρόνια πως τα διοικητικά συμβούλια πολλών Ασφαλιστικών Ταμείων δε γνώριζαν ακριβώς σε τι επένδυαν, λόγω της πολυπλοκότητας της έννοιας!

Πέραν του ότι η διαφάνεια είναι απαραίτητη προϋπόθεση για αξιολόγηση πολιτικών προσώπων και διοικητικών δομών, υπάρχει ένα άλλο σημαντικό πολιτικο-κοινωνικό χαρακτηριστικό της διαφάνειας. Ο όγκος των στοιχείων που παράγονται καθημερινά από τη λειτουργία των διοικητικών υπηρεσιών σε κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο είναι αστρονομικά μεγάλος. Τα στοιχεία αυτά, μετά την επεξεργασία τους, παράγουν πληροφορίες, οι οποίες διασυνδέονται όλο και ισχυρότερα μεταξύ τους, δημιουργώντας ένα αφανές αλλά ιδιαίτερα ισχυρό μέσο χάραξης και άσκησης πολιτικής.

Βάσει των ανωτέρω, τα στοιχεία της κάθε είδους λειτουργίας της Δημόσιας Διοίκησης, αφορούν και επηρεάζουν με άμεσο και καθοριστικό τρόπο, τη ζωή του κάθε υποκειμένου της πολιτικής, του κάθε πολίτη. Αν η γνώση αυτή περιοριστεί σε ένα μικρό κύκλο ατόμων και φορέων, υπάρχει ο σοβαρός κίνδυνος να οδηγηθούμε σε καταστάσεις συγκέντρωσης εξουσίας όπου οι ελάχιστοι πληροφορημένοι θα έχουν όλη την ισχύ, θέτοντας σε κίνδυνο τις βασικές δημοκρατικές επιταγές της ισότητας και της αξιοκρατίας.

Μια -συναφής με την διαφάνεια- έννοια που χρησιμοποιείται συχνά όταν εξετάζεται η δημοκρατικότητα ενός συστήματος είναι η «λογοδοσία». Η διαδικασία της λογοδοσίας ισχύει τόσο σε μηχανισμούς λειτουργίας του ιδιωτικού τομέα, όσο και σε πλαίσια πολιτικής εξουσίας ή Διακυβέρνησης.

Γενικώς, ο όρος «λογοδοσία» σημαίνει δίνω λόγο, εξηγώ. Η λογοδοσία σημαίνει ότι ένας άνθρωπος ή ένας φορέας είναι υπεύθυνος έναντι κάποιου ή κάποιων άλλων και είναι υποχρεωμένος να ενημερώσει για τις δράσεις, ή τις παραλείψεις του, αλλά και να τις δικαιολογήσει. Αυτό σημαίνει ότι η διαφάνεια μπορεί να είναι ένας μονόλογος, μια μορφή άκριτης ενημέρωσης, όπως ένα Δελτίο Τύπου ή μια ανάρτηση στη «Διαύγεια». Η λογοδοσία όμως, οφείλει να αποτελεί, έστω και μόνον εν δυνάμει, διαδικασία διαλόγου. Το επόμενο παράδειγμα θα διαφωτίσει τη διαφορά μεταξύ διαφάνειας και λογοδοσίας· μια διαφορά που είναι κρίσιμη για τον ουσιαστικό προσδιορισμό της ποιότητας της Διακυβέρνησης.

Έστω ότι ένας δήμος, υποχρεωμένος από προβλεπόμενους κανόνες διαφάνειας, αναρτά στη «Διαύγεια» ανακοίνωση πρόσκλησης διαγωνισμού για την κατασκευή ενός έργου. Με τον τρόπο αυτό, οποιαδήποτε κατασκευαστική εταιρεία μπορεί να πληροφορηθεί εγκαίρως τις τεχνικές περιγραφές του έργου και να καταθέσει, εφόσον το επιθυμεί, την προσφορά της. Σε αυτή την ανάρτηση ο δήμος δεν έχει καμία υποχρέωση να εξηγήσει γιατί η μελέτη του έργου προβλέπει πανάκριβα υλικά που μόνο μια εταιρεία εισάγει στην Ελλάδα, αυτό δεν έχει να κάνει με τη διαφάνεια.

Στη διαδικασία λογοδοσίας όμως, ο κάθε πολίτης και ο κάθε κατασκευαστής έχουν δικαίωμα να ρωτήσουν για το λόγο που η μελέτη επιβάλει πανάκριβα υλικά πού εισάγει κατ΄ αποκλειστικότητα μια εταιρεία. Και σύμφωνα με τους κανόνες της λογοδοσίας, τόσο οι τεχνικές υπηρεσίες όσο και η πολιτική ηγεσία του δήμου οφείλουν να απαντήσουν. Είναι προφανές πως οι έννοιες της διαφάνειας και της λογοδοσίας συσχετίζονται, αλλά κατά κανένα τρόπο δεν είναι ταυτόσημες.

Σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο που δημοσίευσε το 2013 ο Tiago Peixoto, συντονιστής για την έρευνα στην ηλεκτρονική δημοκρατία στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και ειδικός της ανοικτής Διακυβέρνησης στην Παγκόσμια Τράπεζα, αναφέρεται εκτενώς στην αβέβαιη και ασαφή σχέση μεταξύ διαφάνειας και λογοδοσίας και τονίζει πως θεωρεί όχι απλώς λανθασμένη, αλλά και επικίνδυνα στρεψόδικη την ταύτιση των εννοιών «διαφάνεια» και «λογοδοσία».